Can Chi là gì? Ý nghĩa và ứng dụng lớn lao của Can Chi trong đời sống

 

Can chi hay còn có cách gọi khác là Thiên Can, Địa Chi hoặc Thập Thiên Can, Thập Nhị Địa Chi. Đây vốn là những đơn vị rất quen thuộc và gần gũi đối với người dân Á Đông, thường được sử dụng trong việc tính hệ thống lịch pháp cũng như các ngành học thuật khác.

Tuy vậy, nguồn gốc của Can Chi không thật rõ ràng, có sách cho rằng Can Chi do Đại Sào phát hiện ra cách tính Can Chi thông qua việc đếm các đốt ngón tay, trong đó Giáp, Ất, Bính, Đinh… dùng để đặt tên cho các ngày trong năm, gọi chung là Thiên Can, còn Tý, Sửu, Dần, Mão được dùng để đặt cho các tháng trong năm, gọi chung là Địa Chi.

 

10 Thiên Can gồm có: Giáp, Ất, Bính, Đinh, Mậu, Kỷ, Canh, Tân, Nhâm, Quý

 

12 Địa Chi gồm có: Tý, Sửu, Dần, Mão, Thìn, Tị, Ngọ, Mùi, Thân, Dậu, Tuất, Hợi

 

Khi đã xây dựng được 10 Thiên Can và 12 Địa Chi thì người ta phối hợp hai yếu tố này lại để tính năm, tháng, ngày, giờ.

Sự phối hợp đầu tiên là ghép hai đơn vị đầu của Can và Chi lại, ta được Giáp Tý, tiếp đó sẽ đến Ất Sửu, Bính Dần, Đinh Mão… Cứ ghép lần lựa như vậy, ta sẽ được ghép được 60 lần. Do vậy, chu kỳ phối hợp của Thiên Can và Địa Chi sẽ là 60.

 

 

Sau khi biết Can Chi là gì, ta cũng nên biết thêm về ý nghĩa của Can Chi. Quan niệm cho rằng người xưa lấy 10 Thiên Can để miêu tả chu kỳ tuần hòa của Mặt Trời có tác động trực tiếp đến sự sinh trưởng và phát triển của vạn vật. Cụ thể:

 

(I) Giáp: Có nghĩa là mở, ý chỉ dấu hiệu vạn vật được tách ra, bắt nguồn sự sống.

 

(II) Ất: Có nghĩa là kéo, ý chỉ quá trình vạn vật bắt đầu quá trình nhú mầm, sinh trưởng

 

(III) Bính: Có nghĩa là sự đột ngột, khi vạn vật bắt đầu lộ ra trên mặt đất

 

(IV) Đinh: Có nghĩa là mạnh mẽ, khi vạn vật bước vào quá trình phát triển mạnh mẽ

 

(V) Mậu: Có nghĩa là rậm rạp, tức chỉ giai đoạn vạn vật bắt đầu xanh tốt

 

(VI) Kỷ: Có nghĩa là ghi nhớ, chỉ giai đoạn vạn vật bắt đầu thành hình để phân biệt được.

 

(VII) Canh: Có nghĩa là chắc lại, khi vạn vật bắt đầu kết quả.

 

(VIII) Tân: Có nghĩa là mới, vạn vật bước vào thời kỳ thu hoạch.

 

(IX) Nhâm: Có nghĩa là gánh vác, ý chỉ dương khí có tác dụng nuôi dưỡng vạn vật.

 

(X) Quý: Có nghĩa là đo, chỉ sự vật khi đã có thể đo lường được.

 

12 Địa chi dùng để miêu tả chu kỳ vận động của Mặt Trăng, gây tác động đến quá trình phát triển của sinh vật. Trong đó:

 

(1) Tý: Là nuôi dưỡng, tu bổ, tức vạn vật bắt đầu nảy nở nhờ có dương khí.

 

(2) Sửu: Là kết lại, khi các mầm non tiếp tục quá trình lớn lên.

 

(3) Dần: Là sự thay đổi, dẫn dắt, khi các mầm non bắt đầu vươn lên khỏi mặt đất.

 

(4) Mão: Là đội, khi tất cả vạn vật đã nứt khỏi mặt đất để vươn lên.

 

(5) Thìn: Là chấn động, chỉ quá trình phát triển của vạn vật sau khi trải qua biến động.

 

(6) Tị: Là bắt đầu, khi vạn vật đã có sự khởi đầu.

 

(7) Ngọ: Là tỏa ra, khi vạn vậy đã bắt đầu mọc cành lá.

 

(8) Mùi: Là ám muội, khi khí âm bắt đầu xuất hiện, khiến vạn vật có chiều hướng phát triển yếu đi.

 

(9) Thân: Là thân thể, khi vạn vật đều đã trưởng thành.

 

(10) Dậu: Là sự già cỗi, khi vạn vật đã già đi.

 

(11) Tuất: Là diệt, tức chỉ đến một thời điểm nào đó, vạt vật sẽ đều suy yếu và diệt vong.

 

(12) Hợi: Là hạt, khi vạn vật lại quay trở về hình hài hạt cứng.

 

Từ đây, ta có thể thấy việc 10 Thiên Can và 12 Địa Chi được xây dựng dựa trên sự nhận thức đặc điểm hoạt động của Mặt Trời và Mặt Trăng.

Người xưa thường lấy Mặt Trời và Trời làm dương, còn Mặt Trăng và Đất để làm âm, do đó lẽ dĩ nhiên, 10 Thiên Can được phối với trời, 12 Địa Chi phối với đất, vậy nên mới hình thành tên gọi Thiên Can và Địa Chi.

 

Ngoài ra, các Chi vốn không được gán với các con vật ngay từ đầu như mọi người vẫn nghĩ. Đến khoảng đầu Công nguyên, người Trung Hoa mới gán các chi với các con vật.

Tuy nhiên, nguồn gốc của việc này không quá rõ ràng, có ý kiến cho rằng việc này gắn với truyền thuyết trong Phật giáo, thứ tự 12 con giáp là thứ tự của 12 con vật đã đến từ biệt khi Phật Thích Ca Mâu Ni nhập cõi Niết Bàn.

Lần lượt là: Tý (chuột), Sửu (trâu), Dần (hổ), Mão (Mèo, thỏ), Thìn (rồng), Tị (rắn), Ngọ (ngựa), Mùi (dê), Thân (khỉ), Dậu (gà), Tuất (chó), Hợi (lợn).

 

 

Từ thời xưa, người Trung Hoa đã đưa ra thuyết Ngũ hành về 5 yếu tố cấu tạo nên vật chất của thế giới và mỗi yếu tố có một tính chất riêng biệt, cụ thể:

 

Kim: Kim loại, có tính cứng rắng, bền chắc và lạnh lẽo

 

Mộc: Gỗ, có khả năng tăng trưởng, dẻo dai, sức chịu đựng tốt

 

Thủy: Nước, có tính mềm mại, giỏi thích nghi nhưng dễ biến đổi

 

Hỏa: Lửa, tính nóng, sáng tỏ, linh hoạt

 

Thổ: Đất, đầy đặn, khả năng chịu đựng tốt, cái nôi của vạn vật.

 

Nguồn gốc của cả 5 yếu tố này đều bắt nguồn từ Thái Cực, là trạng thái hoàn toàn sơ khai, chưa hề có sự phân chia, mang tính toàn thể của vạn vật.

 

Bên cạnh đó, theo Kinh Dịch, “Thái Cực sinh lưỡng nghi”, tức Thái Cực cũng là nguyên nhân nảy sinh 2 yếu tố Âm và Dương (Lưỡng nghi).

 

Vì vậy, ta lập được bảng sau: 
 

 

Phương vị của Can Chi được xác định thông qua việc quan trắc sự vận động của Mặt Trời, Mặt Trăng và Ngũ tinh trong bầu trời. 

 

Vạn vật trong vũ trụ đều trải qua bốn thời kỳ: Sinh, thịnh, suy, tử. Thời kỳ thịnh tức là thời kỳ “nắm lệnh”. Người ta cũng có thể lấy Can Chi để biểu tượng cho việc này.

 

Kết hợp cả hai yếu tố phương vị và mùa vượng của Can Chi, ta có thể lập nên bảng tổng hợp sau:

 

 

- Thiên Can Giáp, Ất và Địa Chi Dần, Mão thuộc Mộc: Đại diện cho các nghề sơn lâm, chế biến gỗ, giấy, sách báo, đóng thuyền, làm vườn, trồng cây cảnh hoặc sản xuất trang phục, nghề dệt…

 

- Thiên Can Bính, Đinh và Địa Chi Tị, Ngọ thuộc Hỏa: Đại diện cho các nghề thuốc súng, nhiệt năng, quang học, xăng dầu, các sản phẩm đồ điện, cao su, hóa học, luyện kim…

 

- Thiên Can Mậu, Kỷ và Địa Chi Thìn, Tuất, Sửu, Mùi thuộc Thổ: Đại diện cho các nghề nông nghiệp, chăn nuôi, khai hoang, các công việc giao dịch về đất đai, buôn bán bất động sản, nghề sản xuất phân bón, thức ăn cho gia súc, khoáng vật, đất đá, gạch ngói, xi măng, đồ gốm, đồ cổ, xây dựng,…

 

- Thiên Can Canh, Tân và Địa Chi Thân, Dậu thuộc Kim: Đại diện cho các nghề khai thác và buôn bán vàng bạc, châu báu, khoáng sản, kim loại, sản xuất máy móc, thiết bị nghiên cứu hóa học, thủy tinh, các công cụ giao thông,…

 

- Thiên Can Nhâm, Quý và Địa Chi Hợi, Tý thuộc Thủy: Đại diện cho các nghề nước giải khát, hoa quả, đồ trang sức mỹ nghệ, hóa mỹ phẩm, giao thông vận tải, vận chuyển hàng hóa, chăn nuôi thủy hải sản, mậu dịch, du lịch, khách sạn, buôn bán,….