BÁT CHÁNH ĐẠO là gì? Vì sao nó có thể làm tan biến mọi khổ đau trên đời này?

Bát Chánh Đạo còn có những cái tên khác như Bát Thánh Đạo hoặc Bát Chính Đạo, là bản tóm tắt ngắn gọn nhất về cách thực hành lời dạy của Đức Phật để dẫn đến sự giải thoát khỏi vòng luân hồi, đạt tới trạng thái niết bàn.

Nó có mối quan hệ mật thiết với Đạo Đế và là con đường cổ xưa của Phật giáo, là con đường gồm 8 chi, không phải là 8 bước như trước đây. Tám chi này được chia thành 3 yếu tố về mặt đạo đức, trí tuệ và cuối cùng là tinh thần.

 

Tám chi Bát Chánh Đạo gồm: Chánh Kiến, Chánh Niệm, Chánh Định, Chánh Mạng, Chánh Nghiệp, Chánh Ngữ, Chánh Tư Duy và cuối cùng là Chánh Tinh Tấn.

Đặc biệt, trong Phật pháp, 8 con đường này còn được khắc họa như chiếc bánh xe có 8 nan hoa tựa như bánh xe cuộc đời của mỗi con người. Chỉ khi đi hết những nan hoa ấy thì mới có thể tiến thẳng đến bờ cõi an lạc, vô cực. 

 

Trong triết lý của Phật giáo, Bát Thánh Đạo không hề mang màu sắc vô thực, hư dối mà nó hoàn toàn thân thuộc trong cuộc sống của mỗi chúng ta. Nó gắn liền với khổ đau mà chúng ta đang phải đối diện mỗi ngày, mỗi giờ dù ta có muốn hay không.

Khi nhận diện ra nó, chúng ta thường có mong muốn tìm cách để thoát ra khỏi chúng, có được cuộc sống an yên, cực lạc. Vì vậy, Bát Chính Đạo không phải chỉ cứu cánh của những người tu tập mà còn có thể áp dụng vào đời sống thường ngày của tất cả mọi người. 
 

Theo lời Phật dạy một người có chánh kiến là người hiểu lý nhân quả, không còn nghi ngờ, tức là thấy biết tất cả mọi hành động lành hay dữ, sẽ cho ra kết quả tốt hay xấu của mình.

Sự thấy biết đúng này không chỉ do học từ sách vở hay suy tư, phân tích bằng trí thức mà còn là kết hợp với sự trải nghiệm, và nhờ vào sự chứng ngộ của bản thân do tu tập đúng pháp. Vì thế, nó không phải là sự thấy đơn thuần như mắt thường mà phải là cái thấy đúng như thật, có nghĩa là thật biết thật, giả biết giả.
Một người được cho là có chánh kiến luôn luôn lúc nào cũng biết phân biệt và kiểm soát chặt chẽ các mặt hoạt động của thân và tâm. Khi đó họ có thể nhìn mọi sự vật hiện tượng như bản chất chân thật thay vì nhìn qua lăng kính vọng tưởng thông thường của thế gian.

Ví dụ một người chia tay, ly hôn thì giận dữ bảo rằng do người kia xấu xa hoặc phản bội, nhưng một người có chánh kiến hiểu rằng mối quan hệ của hai người cũng thuận theo sự vô thường như vạn vật khác, có hợp ắt có tan.
Tương tự như việc chúng ta có lòng tin vào nhân quả nên cố gắng sống tốt, biết rằng con người luân hồi nên có khi đời trước, chúng ta có khi làm lành, có khi làm dữ, nên thân này có khi được vui vẻ, hạnh phúc, có lúc bị phiền muộn, khổ đau. Thế nên hiện tại mình phải nỗ lực tu hạnh lành, để chuyển hóa và thay đổi những nghiệp xấu ác trước nhẹ bớt. 

 

Vì thế, một người có chánh tư duy là có suy nghĩ hợp lý, chân chính, đúng với lẽ phải, do có nghiệm xét, có nghĩa là suy tư phù hợp với nguyên lý duyên khởi, vô thường, vô ngã. Những suy nghĩ đó không chỉ phù hợp chân lý mà còn khi đem áp dụng vào trong đời sống hằng ngày có lợi ích thiết thực cho mình và người khác. 

Bất cứ vấn đề gì, khi chúng ta suy tư về nó một cách hợp lý, thì nó sẽ cho chúng ta cách giải quyết hợp lý. Ví dụ như một người thường suy tư, quán chiếu tại sao con người phải chịu nhiều phiền muộn, đau khổ, bất hạnh trong đời... Từ đó họ đi tìm câu trả lời cho nó bằng cách tìm hiểu thông tin, so sánh, chiêm nghiệm... dần dần biết rằng đó là do chấp ngã là ta, là của ta, nên cuối cùng chuốc lấy khổ đau. Qua đó, ta cũng có thể bắt đầu rút kinh nghiệm để thay đổi bản thân từng ngày.

 

Chánh ngữ hay còn được hiểu là lời nói chân chính, đúng đắn bao gồm nói lời thành thật, không nói lời giả dối nhằm mục đích để lường gạt mọi người, không nói lời xấu ác, không nói lời thêu dệt vu khống, không nói lời vô nghĩa thị phi. Tóm lại, lời nói chính ngữ là lời nói chân thật, hòa nhã, mềm mỏng và có ý nghĩa thực sự.

 

Thế nhưng việc nói ra những lời đúng, lời hay không hề dễ dàng, ta được khuyên phải "uốn lưỡi 7 lần trước khi nói" cũng vì lý do này. Trong kinh Phật dạy: “Nói một lời đúng chánh pháp giúp cho người nghe cảm thấy an ổn, nhẹ nhàng, hơn là nói tràng giang đại hải mà không có lợi ích gì cho ai”. 

Theo Phật giáo chánh ngữ không phải là thấy như thế nào nói như thế ấy, kinh nói sao mình nói vậy là chánh. Ví dụ như muốn biết một lời nói thẳng có phải khẩu nghiệp hay không, cần xét đến hai yếu tố: ĐỘNG CƠ và KẾT QUẢ vì về cơ bản những gì chúng ta nhìn thấy trước mắt chưa thể đánh giá được điều gì cả.

Khi chúng ta muốn phát biểu một vấn đề, ta cần phải cân nhắc vào vấn đề cần nói, coi lúc này đã hợp thời chưa. Khi nói, ta cần phải xem xét lại vấn đề mình muốn nói đó có đúng với sự thật hay không, nếu chưa biết chính xác thì không nên nói.

Trước khi muốn phát biểu lời nói nào, ta cần phải cân nhắc xem lời nói ấy có lợi ích, hay ảnh hưởng không tốt trong hiện tại và mai sau hay không. 
 

Chánh ngữ là lời nói hợp với chánh pháp, có lợi ích, đem lại an vui, hạnh phúc, bình yên cho nhiều người.  Theo đó, lời nói chân chính luôn giúp mọi người sống an vui, hạnh phúc.  
 

Chánh nghiệp là việc làm chân chính, đúng đắn, phù hợp với lẽ phải, đúng với chân lý; ở đây cũng có nghĩa là việc làm phù hợp nguyên lý duyên sinh, nên lúc nào cũng được lợi ích cho mình và người.

Nghiệp ở đây bao gồm các thứ như nghề nghiệp, sự nghiệp, gia nghiệp, chức nghiệp, thương nghiệp, nghiệp vụ. Đó là những công việc chúng ta dùng để làm phương tiện nuôi sống bản thân và gia đình.

Theo đó, những nghề nghiệp làm để kiếm sống phải nhớ không giết hại sinh vật, không trộm cướp, không tà dâm. Đó là hành động sai lầm khiến chúng ta trầm luân trong khổ ải không biết khi nào mới chấm dứt.

Ngoài ra, còn có nhiều nghề không được tốt khác nữa, như là mua bán vũ khí, các chất độc hại… nói chung là những nghề mang tính chất nguy hiểm cho con người và xã hội. 

Còn những ai biết thận trọng, giữ gìn mọi hành động thuận theo lý duyên sinh, chắc chắn sẽ đem lại kết quả tốt, không làm tổn hại đến quyền lợi, hạnh phúc của người khác.

Đức Phật dạy về vai trò của bố mẹ với con cái có nhắc đến tạo điều kiện cho con có công ăn việc làm giúp ích cho xã hội. Và đó là khi bố mẹ nên định hướng chánh nghiệp cho con.

 

Nghề nghiệp chân chính là những nghề nghiệp nuôi mạng sống con người như làm ruộng, trồng hoa màu, các loại cây ăn trái, làm ra thức uống tinh khiết, nghề giáo dục, bác sĩ, bác học, khoa học, tâm linh. Ngược lại, dối trá, lừa đảo bằng nhiều hình thức để mưu cầu lợi ích cá nhân, mặc kệ sự tác hại của nó về lâu, về dài, là những nghề nghiệp làm tổn hại cho nhân loại.
 

 

Chánh mạng là cuộc sống chân chính. Khi chánh nghiệp là việc làm không ảnh hưởng và tổn hại đến người vật, thì chánh mạng lại tập trung vào cuộc sống phù hợp tương tự theo đó, hai điều này sẽ hỗ trợ cho nhau.

Cụ thể, một người có chánh mạng là họ nỗ lực, chăm chỉ trong các công việc (chánh nghiệp) mà họ đang làm mỗi ngày nhằm giúp ích cho đời, xa lìa công việc liên quan tới vũ khí, tới chất độc, chất gây nghiện hay gây hại mang sống của chúng sinh.

 

Từ đó mỗi ngày ta đều làm những việc lương thiện, ngay thẳng, trong sạch, có tính đóng góp, phục vụ lợi ích cho tất cả mọi người... đó là mạng sống chân chính. 
 

Người biết giữ gìn chánh mạng là người biết sống một đời có ý nghĩa, không bao giờ biết làm tổn hại cho ai. Sống bằng sự lao động chân tay hoặc trí óc thánh thiện và giúp đỡ nhân loại bằng tình người trong cuộc sống.

Ví dụ như một người thực hành đúng chánh mạng thì thân tâm người ấy được thanh tịnh, nhờ vậy mà tâm vị ấy được cởi mỡ, không cố chấp, nếu có lỗi lầm gì sẽ tìm đến vị đạo sư hay người thiện tri thức để sám hối và xin lời chỉ dạy. Sau đó họ thực hành sửa sai và cố gắng hoàn thiện bản thân mỗi ngày.
 

Chánh tinh tấn là là sự nỗ lực chân chánh, có ý nghĩa, lợi ích cho mình và người. Tinh tấn là nền tảng căn bản giúp ta biết cách từ bỏ sự nản chí, bất mãn, lười biếng, nhờ vậy các việc xấu, tội lỗi không có cơ hội phát triển. Tinh tấn là sự rèn luyện tâm linh cao thượng qua những việc làm chân chính, bởi vì đó là những hành động mang lại an vui, hạnh phúc cho bản thân, gia đình và xã hội.Mục đích giáo dục của đạo Phật là tìm kiếm sự an lạc, hạnh phúc, giác ngộ và giải thoát, nhờ ta siêng năng dứt trừ các điều ác từ trong ý nghĩ, hay làm việc thiện ích để giúp đỡ tha nhân. Nghĩ về sinh tử cùng với giáo lý nhân duyên mà nỗ lực thực hành tinh tấn, không lười biếng, giữ vững tâm ý. 

 

Làm việc gì muốn thành công cũng cần có rất nhiều nỗ lực, thế nhưng một người không có chánh tinh tấn thường tạo ra những kết quả gây hại cho người khác. Ví dụ như một nhà khoa học được xem là người giỏi nhưng nếu họ tạo ra những chất độc hại người thì không đủ tinh tấn.

Theo đó, những nỗ lực nào hướng đến tham lam ích kỷ, oán giận, thù hằn, hay si mê, dại dột, làm đều bất chính, thì không được gọi là chánh tinh tấn. 

 

Ngược lại, những người siêng năng tinh cần, nỗ lực không biết mệt mỏi trong việc tu tập, sẽ có được năng lực chuyển hóa để tự mình thoát khỏi những cám dỗ có tính cách làm tổn hại người vật, và giúp mình thoát khỏi xiềng xích ngục tù của tội lỗi.

 

 

Chính niệm là tỉnh giác, khi đó ta hoàn toàn chú tâm và nhận biết rõ ràng những gì đang diễn ra trong giây phút hiện tại. Chính niệm giúp đẩy lùi những vọng tưởng, suy diễn, có thể nhìn nhận sâu sa bên trong của sự vật hiện tượng.

Một người có chánh niệm sẽ muốn bỏ dục vọng; ước mong xuất gia; không sân hận; không phẫn nộ; không có ý làm hại người. 

 

Ta luôn tỉnh thức để quán sát bản thân, nhận biết rõ ràng từ ý nghĩ, lời nói, hành động, như thế nào mình biết như thế ấy; ta tham ta biết ta tham, ta si ta biết ta si, khi đang ăn, ta biết mình đang ăn, khi đang ngồi, ta biết mình đang ngồi, và cứ như thế mọi việc đều như vậy. 

 

Chúng ta phải thực tập chánh niệm trong đời sống hằng ngày, ta biết mình đang nghĩ gì, nói gì và làm gì? Ta cần phải biết cách làm chủ bản thân trong đời sống và không bị lôi kéo bởi những hoàn cảnh xấu dữ, làm ảnh hưởng đến sự tu tập chánh niệm tỉnh giác. 

Chúng ta đừng lầm hai chữ chánh niệm với chánh tư duy. Tư duy là sự suy tưởng, trong khi niệm là sự nhớ nghĩ, trái với sự quên lãng. Chánh niệm là một phương pháp tu luyện rất mầu nhiệm của đạo Phật.
 

 

Chánh định là thiền định chân chính, thấu rõ mọi hiện tượng, sự vật, là sự định tĩnh, tinh thần trong sáng, thanh tịnh.

Chánh định còn được hiểu là Thiền Quán, có nghĩa là soi sáng mọi sự vật mà không bị sự ngăn ngại. Ví dụ như khi ta nghĩ về sinh tử, dừng so sánh; dừng vọng tưởng, để không gây ra tội lỗi, không bị tán loạn. 

Thiền định là sự tập trung tư tưởng vào một vấn đề gì để thấy cho rõ ràng, vào một vấn đề chính đáng, đúng với chân lý, có lợi ích cho mình cho người. Định ở đây không có nghĩa là tư duy hay suy tưởng, mà là những phương pháp tập trung tâm ý và thiền quán, nhằm phát khởi trí tuệ thấy biết đúng như thật.

Mục đích của nó là nhắm đến sự phát triển trí tuệ giác ngộ, giải thoát, nên gọi là chánh định. Chánh định chỉ có được nhờ tinh tấn công phu thiền định. Khi đạt được cấp độ nhuần nhuyễn nhất định, bạn có thể định tâm một cách nhậm vận trong mọi hoàn cảnh của cuộc sống.

3. Công năng và lợi ích của Bát Chánh Đạo

3.1 Công năng 

• Hoàn thiện bản thân: Nhờ có Bát Chính Đạo soi đường mà ta biết đâu là cái sai, cái đúng, từ đó tìm cách điều chỉnh hành vi của mình, thân và tâm dần trở nên hoàn mỹ hơn.
• Biến đổi hoàn cảnh: Chỉ cần có góc nhìn khác là mọi sự đã được thay đổi, hoàn cảnh sẽ biến chuyển theo tâm của ta, nhờ thế mà ta mới luôn có thể nhìn thấy khía cạnh tích cực của mọi việc.
• Cơ sở cho chánh giác: Khi hiểu được 8 khía cạnh tiêu trừ sự vô minh ở trên, ta bắt đầu có được những nền tảng vững chắc cho sự giác ngộ chân chánh sau này.

3.2 Lợi ích khi thực hành Bát Chính Đạo:

• Nhờ chánh kiến: Ta tỉnh táo hơn khi nhìn nhận một vấn đề, không dễ dàng bị sa vào mê tín dị đoan. 
• Nhờ chánh tư duy: Ta biết chọn những suy nghĩ sáng suốt, tốt đẹp, không bị những điều tiêu cực dẫn dụ rồi phạm sai lầm.
• Nhờ chánh ngữ: Ta biết nói lời hay, lời tốt đẹp đúng lúc có lợi cho mình cũng như những người xung quanh.
• Nhờ chánh nghiệp: Ta cân nhắc hơn trong việc chọn để làm, chỉ làm những việc có lợi cho mọi người, tránh xa những việc tạo ra nghiệp xấu.
• Nhờ chánh mạng: Cuộc sống của ta ung dung, tự tại, tránh xa được những tham lam đời thường. 
• Nhờ chánh tinh tấn: Nỗ lực không ngừng cho mục tiêu cao đẹp ta cũng sẽ hái được nhiều quả ngọt, mang lại niềm vui cho mình, cho người.
• Nhờ chánh niệm: Những suy niệm về quá khứ đều mang lại sự sáng tỏ, không còn ưu phiền về chuyện đã qua.
• Nhờ chánh định: Thiền định chân chính mang lại trí huệ, hạnh phúc đích thực.

4. Ứng dụng của con đường Bát Chính Đạo vào đời sống

Tám khía cạnh thực hành khác nhau của chánh kiến, chánh tư duy, chánh ngữ, chánh nghiệp, chánh mạng, chánh tinh tấn, chánh niệm, chánh định có mối quan hệ tương hỗ mật thiết và cần được thực hành đồng thời.

Dưới đây là sơ đồ về Lộ trình tâm Bát tà đạo và Bát chánh đạo. So sánh 2 con đường này: (1) là con đường thế gian (bát tà đạo) của người phàm mà ai trong chúng ta cũng đang trên lộ trình đó (có khổ vui, có hạnh phúc đau khổ, có căng thẳng lo âu sợ hãi) và (2) là con đường thực hành chánh niệm (bát chính đạo) để được giải thoát khỏi nỗi khổ.

Bằng cách thay đổi lộ trình TÂM sang con đường mới (vắng mặt phiền não, lo lắng, căng thẳng, không bị chi phối bởi cảm xúc thích hoặc ghét, không có cái tôi/ ta bản ngã), mỗi người chúng ta, dù là ai, ở độ tuổi nào, đang sống trong hoàn cảnh ra sao cũng tìm thấy được sự bình an trong tâm hồn, để cảm nhận mình đã "hết khổ", niết bàn không ở đâu xa xôi, nó nằm ngay trong tầm với của chính bạn.
Bát Thánh Đạo là những chỉ dẫn của đức Phật về cách thực hành tu tập nhằm đưa hành giả thoát khỏi mọi bám chấp và vọng tưởng mê lầm, giúp xua đuổi sự vô minh của nhân loại. 

Chúng ta có thể áp dụng Bát Thánh Đạo này để dứt bỏ lòng tham lam, tính vị kỉ… hoàn thiện nhân cách của chính mình. Ví dụ thử xem công việc mình làm đã phù hợp chưa, có đang gây đau khổ, tổn thương ai hay không, nếu câu trả lời là có thì nên tìm hướng thay đổi.

Hoặc mỗi ngày quán chiếu lại việc mình làm, chỉnh sửa từng chút một cho cuộc sống của chính mình nhẹ nhàng và tốt đẹp hơn. Nhưng đừng mong kêt quả đến một cách nhanh chóng, đó là một quá trình lâu dài, kiên nhẫn, làm đi làm lại vì thế luôn đòi hỏi chúng ta phải kiên trì làm theo từng ngày, từng tháng, từng năm.

5. Kinh Bát Chính Đạo